رمضان
نام رمضان
کلمه «رَمَضان»، مصدر از ماده «ر‌م‌ض» به معنای شدت گرما، ریگ سوزان و سوختن پا از گرمای زمین به کار رفته است.[۱] برخی لغت‌شناسان برآن‌اند که علت نامگذاری آن ماه خاص به رمضان، شدت گرمای فصلی است که ماه در آن قرار داشته است و این نامگذاری ارتباطی با تکلیف روزه ندارد زیرا تکلیف روزه پس از اسلام بر عهده مسلمانان گذاشته شد و رمضان پیش از اسلام نیز نام این ماه بوده است.[۲]
در منابع آمده است که نام رمضان به تنهایی گفته نشود و «ماه رمضان» باید گفت؛ زیرا یکی از اسماء الهی است.[۳]
ماه رمضان در قرآن
واژه رمضان یک بار در قرآن ذکر شده است[۴] و تنها ماهی است که نام آن در قرآن آمده است. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِّلنَّاسِ وَبَینَاتٍ مِّنَ الْهُدَیٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشَّهْرَ فَلْیصُمْهُ ۖ... (ترجمه: ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است. پس هر کس از شما این ماه را درک کند باید آن را روزه بدارد، و کسی که بیمار یا در سفر است [باید به شماره آن،] تعدادی از روزهای دیگر [را روزه بدارد]...)[ بقره–۱۸۵]
ماه رمضان در روایات
در عظمت و اعمال این ماه روایات فراوانی از معصومین(ع) نقل شده است. خطبه شعبانیه پیامبر در آخرین جمعه ماه شعبان، از روایات معروف در فضیلت ماه رمضان است. برخی از اوصاف و فضیلت‌های ماه رمضان که در روایات آمده‌است عبارت است از:
- بنابر خطبه شعبانیه، مردم در آن به مهمانی خدا دعوت شده‌اند. شب قدر در این ماه است و بهتر از هزار ماه است. احیا و نمازگزاردن در یک شب از شبهای آن برابر با نماز هفتاد شب در ماه‌های دیگر است. ماه صبر است و پاداش صبر بهشت خداست. ماه همدردی است. ماهی است که روزی بندگان مؤمن افزون می‌شود. پاداش آنکه در این ماه مؤمنی را افطار دهد، با آزادکردن بنده برابر است.[۵]
- ماه رمضان همنام یکی از نام‌های خداست[۶]
- ماهی که اگر ارزش آن شناخته شود انسان آرزو می‌کند تمام سال رمضان باشد؛[۷]
- ماه مغفرتی که اگر بنده‌ای در آن بخشیده نشود امیدی به آمرزش او در سایر ماه‌ها نیست؛[۸]
- ماه نزول کتاب‌های آسمانی[۹]
- ماه خدا[۱۰]
- ماه رحمت و بخشایش الهی[۱۱]
- ماه سوختن گناهان[۱۲]
- ماه گشوده شدن درهای آسمان[۱۳]
- ماه مضاعف شدن پاداشها[۱۴]
- بهار قرآن[۱۵]
- ماه بسته‌شدن درهای جهنم
- ماه گشوده‌شدن درهای بهشت
- ماه به زنجیر کشیده شدن شیاطین[۱۶]
بر اساس حدیثی از امام صادق(ع)، خوش اخلاقی در این ماه باعث ثبات قدم شخص بر روی پل صراط خواهد شد.[۱۷]
وقوع صیحه آسمانی در این ماه
در روایات آمده است «صیحه آسمانی» -که یکی از علائم ظهور امام زمان(عج) است- در این ماه اتفاق خواهد افتاد. برخی از روایات از کسوف خورشید در روز سیزدهم یا چهاردهم ماه رمضان و خسوف ماه در بیست و پنجم همان ماه به صورتی غیر منتظره خبر می‌دهد.
ماه نزول کتاب‌های آسمانی
بر اساس برخی روایات، قرآن کریم، انجیل، تورات، صُحُف و زبور در این ماه نازل شده‌اند.[۱۸]
تعیین آغاز و پایان رمضان
رمضان نیز مانند دیگر ماه‌های قمری با رؤیت هلال آغاز و با رؤیت هلال ماه بعد یا گذشت ۳۰ روز از هلال قبلی پایان می‌یابد. از جمله امور مستحب در آغاز ماه رمضان، استهلال هلال ماه است.[۱۹]
برخی احادیث، ماه رمضان را همیشه سی روزه دانسته[۲۰] و گروهی از فقهای قدیم بدان قائل بودند[۲۱] اما در مقابل، بعضی روایات بیان می‌کند که ماه رمضان همچون دیگر ماه‌ها در نوسان است؛ می‌تواند ۲۹ یا ۳۰ روزه باشد.[۲۲] بیشتر فقها قائل به این دیدگاه‌اند.[۲۳]
اعمال ماه رمضان
ماه رمضان مهمترین ماه عبادت
مسلمانان است و در روایات، اعمال و عبادت‌های مختلفی برای این ماه نقل شده
است. برخی از این اعمال مشترک‌اند و برای تمام روزهای ماه رمضان توصیه
شده‌اند و برخی نیز اختصاص به روزهایی خاص دارند. تلاوت قرآن،
شب‌زنده‌داری، نماز‌خواندن در شبهای این ماه، صدقه‌دادن، اعتکاف در ده روز
آخر و ... از اعمال این ماه شمرده شده است.
وقایع مهم ماه رمضان
- اعلام ولایتعهدی امام رضا (ع) (۷ رمضان ۲۵۱ق)
- درگذشت حضرت خدیجه (س) (۱۰ رمضان ۱۰بعثت)
- ولادت امام حسن مجتبی (ع) (۱۵ رمضان ۳ق)
- غزوه بدر (۱۷ رمضان ۲ق)
- شب قدر و نزول قرآن (شب ۱۹ رمضان یا ۲۱ رمضان یا ۲۳ رمضان ۱ بعثت)
- فتح مکه (۲۰ رمضان ۸ق)
- شهادت امام علی(ع) (۲۱ رمضان ۴۰ق)
در روایتی نزول کتاب‌های آسمانی صحف و تورات و انجیل و نیز قرآن در ماه رمضان دانسته شده است.[۲۴]
روز قدس
امام خمینی برای زنده نگه داشتن مسئلۀ فلسطین، آخرین جمعۀ ماه رمضان را روز قدس نامید. هر ساله در این روز، مسلمانان کشورهای مختلف در حمایت از مردم فلسطین راهپیمایی می‌کنند.
آداب و رسوم مردم
در جوامع اسلامی، آداب و رسوم ماه رمضان گوناگون و گسترده است.
آداب پیش از رمضان
- خانه‌تکانی، نظافت مساجد، اماکن مذهبی، محله‌ها و بازارها در روزهای مانده به رمضان.[۲۵]
- فراهم‌آوردن مواد غذایی و مایحتاج ماه رمضان[۲۶]
- آشتی‌کنان[۲۷]
- اعزام مبلغان به شهرها و آبادی‌ها برای بیان اصول و احکام شرعی[۲۸]
- مراسم کلوخ‌اندازان؛ در روز آخر شعبان، مردم در خانه‌های بزرگ‌ترها یا باغها و تفرج‌گاه‌های جمع می‌شدند و شادی می‌کردند. در این جشن خوراکی مخصوص داشتند.[۲۹]
- روزه پیشواز یا پیشباز؛ روزه اول، وسط و آخر ماه رجب و شعبان به عنوان روزه پیشواز مرسوم بوده است. گاهی هم یک تا سه روز قبل از رمضان، به عنوان پیشباز رمضان روزه می‌گیرند.[۳۰]
آداب رؤیت هلال
آداب ماه
- چراغانی و آذین‌بندی مساجد و خیابانها و ... طبل و دهل‌زنی در آغاز رمضان[۳۱]
- ارسال پبام‌های تبریک در قالب نظم و نثر از سوی مردم به‌ویژه ادبا و شعرا[۳۲]
- اعلام وقت سحر و بیدارکردن مردم به شیوه‌های گوناگون مانند دوره‌گردی مؤذنان و جارچیان در خیابانها[۳۳]، برافروختن فانوس در گلدسته‌ها[۳۴]، طبل و شیپور نواختن[۳۵]، کوبیدن در خانه‌ها[۳۶]، شلیک توپ[۳۷] و زدن بوق حمام‌ها[۳۸].
- روش‌های قدیمی برای آگاهی از وقت شرعی غروب و زمان افطار، شبیه روش‌های اعلام سحر بوده است. با پیشرفت ابزارها و وسائل اطلاع‌رسانی هر دوره، تغییر کرده و جای خود را به رادیو، تلویزیون و پخش اذان از بلندگوهای مساجد داده است.
ثبت آداب و رسوم ماه رمضان در فهرست میراث معنوی ایران، نشان از اهمیت این فرهنگ در میان ایرانیان دارد که هر کدام به نوعی و با توجه به خاستگاه اعتقادی و آیینی خود این روزها را گرامی می‌دارند.[۳۹]
از دیرباز، مردم از ابتدای این ماه روزانه یک جزء قرآن تلاوت کرده و تا پایان ماه یک ختم قرآن انجام می‌دادند. در گذشته این ختم‌ها بیشتر در مساجد صورت می‌گرفت و امروزه رادیو و تلوزیون بخشی از این فرهنگ را به عهده گرفته‌اند. مساجد و زیارتگاه‌ها در این ماه رونق زیادی دارند.
در بسیاری از شهرها به هنگام افطار مغازه‌ها تعطیل شده و خیابانها خلوت می‌شود،[۴۰] در برخی مساجد نماز جماعت بلافاصله پس از اذان مغرب و با سرعت خوانده می‌شود و در برخی پس از صرف افطار اقامه شده و بعد از آن برنامه‌های سخنرانی و مناجات برگزار می‌گردد. در شبهای تابستان، مردم پس از افطار به برنامه‌های مختلفی مانند خرید و شب‌نشینی می‌پردازند و تعطیلی هنگام افطار را با فعالیت‌های تا نزدیک سحر جبران می‌کنند. برنامه‌های متعدد ورزشی مانند جام رمضان نیز پس از افطار برگزار می‌گردد. امروزه سریال‌های متعدد تلوزیونی با محتوایی که تلاش می‌شود ارتباطی به معنویت داشته باشد جایگزین بخشی از این فعالیت‌ها شده است.
شب میلاد امام حسن (ع) و ایام شهادت امام علی (ع) نیز در سراسر مناطق شیعه‌نشین با برنامه‌های خاص مولودی و عزاداری از بقیه روزها ممتاز می‌شود. افطاری دادن و کمک به نیازمندان و ایتام در این روزها پررنگ‌تر انجام می‌گیرد.
اذان مؤذن زاده اردبیلی، دعای سحر و مناجات ربنا به هنگام افطار از نواهای ماندگار این ایام‌اند.
سنت‌های محلی
در برخی از مناطق به نوجوانانی که اولین سال روزه آنان است هدایایی داده می‌شود.[۴۱][۴۲] دید و بازدید، افطاری و رفع کدورتها نیز از برنامه‌های مردم در این ماه است.[۴۳][۴۴][۴۵] سنت‌هایی همچون طبل زدن، کلوخ اندازان، مراسم دوست دوست، سحر خوانی و گرگیعان در نواحی مختلف از دیگر برنامه‌های این ماه است.[۴۶]
در مناطق عرب نشین، هر شب مراسم روضه خوانی و سخنرانی در حسینیه‌ها، خانه‌ها و مساجد برگزار می‌شود. پذیرایی در این مراسم معمولا قهوه با آدابی خاص است.[۴۷]
خوراکی‌ها
استفاده از خرما، زولبیا بامیه، شیرینی‌های محلی و غذاهایی مانند انواع آش‌ها، شله‌زرد و شیربرنج در این ماه بیشتر می‌شود.[۴۸][۴۹][۵۰][۵۱] در برخی مناطق، هر شب سفره‌های افطاری ساده‌ای در مساجد انداخته می‌شود.[۵۲]
ایران قدیم
تا چند دهه قبل، ماه رمضان برای مردم ایران شبیه نوروز بود. در این ماه بهترین خواروبار با نازل‌ترین قیمت‌ها به دکان‌ها می‌آمد و خریدها متناسب با آن زمان، چندبرابر می‌شد. از آخرین روزهای شعبان، پیشواز شروع می‌شد. زن‌ها خانه را تمیز کرده، آذوقه و خواروبار می‌خریدند و مردها به غبارروبی مساجد می‌رفتند.[۵۳]
توپ سحر
در آن زمان که خبری از رادیو و تلویزیون برای اعلام اوقات شرعی به مردم نبود زمان سحر و طلوع و غروب خورشید با صدای طبل، دُهُل، نَقّاره و دَف‌زنی اعلام می‌شد. در برخی شهرهای بزرگ، اعلام زمان سحر و افطار با شلیک گلوله توپ همراه بود. در تهران هر گوشه‌ای از شهر دو توپ جنگی کار گذاشته می‌شد که این توپ‌ها هنگام سحر و اذان مغرب ۳ بار شلیک می‌کردند. مردم البته به همین‌ها بسنده نکرده و برای جا نماندن در و همسایه از قافله سحری‌خوران، چشم به چراغ همدیگر داشتند و به دیوار هم مشت می‌کوبیدند تا بیدارشان کنند.[۵۴] در دیگر شهرها نیر رسوم خاصی برای بیدار شدن وجود داشت که برخی از آنها تا به امروز اجرا می‌شوند، در مناطق کردنشین با موسیقی و آوازهایی از جمله آواز مرحبا و الوداع[۵۵] این کار صورت می‌گرفت.
صدای مناجات و دعای سحر و سحری خوردن سر و صدایی در شهر ایجاد می‌کرد که جعفر شهری در کتاب طهران قدیم آن را این‌گونه روایت می‌کند:
- «این غوغا و هیاهو در سحرها به جایی می‌رسید که شهر یکپارچه بانگ و فریاد می‌گردید، تا آنجا که نقلی است: دیپلماتی اروپایی هنگام سحر ماه رمضان وارد شهر می‌شود، وقتی آن غوغا و ولوله می‌شنود به گمان آنکه مردم به اعتراض برخاسته یا انقلاب شده است بازگشته، فرار می‌کند.»[۵۶]
در این ماه کارها تقریباً تعطیل می‌شد و مردم به عبادت مشغول بودند و عروسی کمتر اتفاق می‌افتاد.[۵۷]
مساجد و امامزادهها
در تهران نیز مردم در این ماه بیشتر در مساجد و صحن‌های امامزادهها و زیارتگاه‌ها و این قبیل اماکن جمع می‌شدند که مسجد شاه (مسجد امام) در درجه اول آن قرار می‌گرفت، این مسجد که وسعت آن در گذشته زیادتر از وسعت فعلی آن بود، در ماه رمضان پاتوق بساطی‌ها و خرده‌فروشی‌های محل می‌شد. مسجد سپهسالار و کوچه پشت آن و صحن امامزادگان سید اسماعیل، سید نصرالدین، یحیی و محوطه‌ها و کوچه‌های اطراف آنها هم در ماه رمضان پاتوق معاملات می‌شدند.[۵۸]
زورخانه و قهوه‌خانه
در شبهای رمضان هم مردم برای خود سرگرمی‌هایی داشتند؛ عده‌ای بعد از افطار و خواندن نماز از یک محل به محل دیگری برای دید و بازدید می‌رفتند. آنها که ورزشکار بودند از مسجد و وعظ راهی زورخانه می‌شدند[۵۹] و جوان‌تر‌ها گاهی به قهوه‌خانه‌ها سر می‌زدند.
کشته شدن ابن ملجم
آخرین مراسم ماه رمضان قبل از عید فطر در شب و روز بیست و هفتم اجرا می‌شد. برخی روز بیست وهفتم رمضان را روز کشته شدن ابن ملجم دانسته و شب بیست و هفتم کله پاچه و آجیل مراد می‌خوردند،[۶۰][۶۱] در شهرهای زیادی مانند کرمان، همدان، اردبیل، شاهرود و زنجان در این روز کیسه پولی به نام کیسه مراد برای برکت سالانه خود می‌دوختند.
